رساله‌ای که جناب استاد صدرایی چندی پیش ضمن یادداشتی از آن سخن گفته‌اند،علی الظاهر اثری است از أبوالعباس الفضل بن حاتم النیریزی (310ه/922-923م) [1]که نسخه‌ای از آن در مجموعه‌ای حاوی 8 رساله به شماره 2031 در فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (ج8-ص652)به قلم مرحوم دانش‌پژوه توصیف شده‌است.
[1]نگر: معجم المؤلفین - عمر كحالة - ج 8 - ص 66؛ ابن الندیم : الفهرست 1 : 279 ؛ القفطی : تاریخ الحكماء 254 ؛ حاجی‌خلیفه: كشف الظنون 1594 ؛ طوقان : تراث العرب العلمی 206 ، 207 ؛ الزركلی : الأعلام 5 : 352 ؛ بروکلمان، تاریخ الأدب العربی، الجزء الرابع، ص 182
Sezgin, GAS v, 283; vi, 191-2; vii, 156, 268-9 - - Encyclopaedia of Islam [VII:1050a],Al-Nayrizi - IRANICA :FAZLNAYRIZI, ABUL 'ABBAS b. Hatam
در مشخصات نسخه چنین آمده‌است:
(2031)
نسخ اسفندیار مازندرانی در 16ع1/1031 پایان عنوان شنگرف، نسخه در 1321 از آن سردار کابلی بوده‌است.
14س5/6*5/12، 496گ 12*20، کاغذ سپاهانی – جلد تیماج حنایی ضربی مقوایی.
مجموعه
.....5- مقالة النیریزی فی حوادث القرانات(442پ-465ر) از أبی العباس فضل بن حاتم نیریزی.
آغاز: مقالة النیریزی فی حوادث القرانات. من کلام أبی العباس الفضل بن حاتم النیریزی فی القرانات والکسوفات الدالة علی الفتن والحروب وما تدل علیه إلی آخر سنة 600 للهجرة وما بعدها. قال أبوالعباس النیریزی إن الذی حدانی علی استخراج ما دونته فی هذه المقالة ..... هو امتثال أمر مولانا المکتفی بالله أمیرالمؤمنین أبی محمد علی ابن المعتضد بالله أمیرالمؤمنین اطال الله بقائه وعزه فنقول...
انجام: إلی تمام سنة 600 للهجرة والحمد لله رب العالمین. استفتاج کلام الفضل بن حاتم النیریزی رحمه الله فیما تقدم له من القرانات و تحاویل السنین (458ر) ... ظفر فی غزوات بجنود و جیوش کمل القول بحمد الله ومنه.
شاید خالی از فایده نباشد متنی را که اغلب سایتهای مربوط به نیریز (همچونneyriz.edu.blogfa.com)در ترجمه فضل بن حاتم نیریزی – بدون ذکر مصدر اصلی و نویسنده این متن - آورده‌اند، نقل شود:
ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزی ، ستاره شناس و ریاضی دان نامدار ایرانی در سده سوم و اوایل سده چهارم ه.ق می زیسته است . او در نیریز ولادت یافت . تاریخ تولد وی دانسته نیست . اما با توجه به شرح احوال و تاریخ وفاتش می‌بایست در نیمه اول سده سوم ه.ق زاده شده باشد . تحصیلات مقدماتی را در زادگاهش فرا گرفت . پس از آن ، مقارن با حكومت المعتضد بالله ( حكومت 279-289 ه.ق ) شانزدهمین خلیفه عباسی به بغداد مهاجرت كرد . شایان ذكر است كه اولین حوزه علمی اسلامی در بغداد تأسیس شد و نهضت علمی اسلامی در این شهر در زمان منصور ، ابو جعفر عبدالله ( حكومت 198-218 ه.ق ) به اوج خود رسید سده سوم ه.ق كه ابو العباس نیریزی به بغداد هجرت كرد ، عصر طلایی علوم در بغداد محسوب می شد . فضل بن حاتم ظاهراً تا اواخر دوره مكتفی بالله ( حكومت 289-295 ه.ق) هفدهمین خلیفه عباسی در بغداد بود.
آثار فضل:
1. شرح كتاب اصول اقلیدس: این شرح از نظر تاریخ ریاضیات دوره اسلامی و یونانی اهمیت زیادی دارد زیرا در آن قسمت‌هایی از آثار هرون اسكندرانی (Heron of Alexandria) سیمپلیسیوس (Simplicios ) و آغانیس (Aganius ) نقل شده است . از این كتاب نسخه‌ای خطی، شامل مقالات اول تا ششم و آغاز فصل هفتم به زبان عربی، در كتابخانه شهر لیدن هلند موجود است.
متن این شش مقاله، در قرن نوزده میلادی از زبان عربی به لاتین ترجمه و در سالهای 1893 تا 1932 میلادی، چندین بار در كپنهاك (دانمارک) به چاپ رسیده است. ده مقاله این كتاب توسط جرارد كرمونایی (Gerad-Cremona ) مترجم معروف در قرن دوازدهم به زبان لاتین ترجمه شده است. این ترجمه توسط كورتزه (M.Curtze ) در سال 1899 به چاپ رسیده است.
2. رسالة في بیان المصادرة المشهورة لأقلیدس: یک نسخه از این رساله در كتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری و میكروفیلم آن به شماره 3598 در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران موجود است. نسخه خطی دیگری از این رساله در كتابخانه برلین به شماره 5927 موجود می‌باشد.
3. شرح مجسطی (Almagest) : شرحی است كه فضل درباره كتاب مجسطی بطلیموس نوشته است. آن را بهترین تفسیرهای این كتاب دانسته‌اند. تا آنجا كه فضل را شارح مجسطی خوانده‌اند.
4. زیج كبیر علی السندهند (Sidhanta) : زیج كبیر یک رشته مطالب و جدولهای ریاضی، اخترشناسی و روش ستاره‌شناسی هندی و جدولی است كه از روی آن به حركات سیارات پی می‌برده‌اند.
5. زیج صغیر : زیج صغیر كتابی است كه از روی آن حساب نجوم و روش ستاره‌شناسی انجام می‌گیرد. (زیج كبیر و زیج صغیر به زیج معتضدی معروف است).
6. كتاب سمت القبلة : این كتاب دربارۀ شناسایی قبله در شهرهای گوناگون بكار می‌رفته است.
7. شرح و تفسیر الاربعة البطلیموس : این كتاب را ابراهیم بن صاحب به عربی ترجمه و حنین بن اسحق آن را اصلاح و فضل بن حاتم نیریزی بر آن شرحی نوشته است.
8. كتاب أحداث الجو : كتابی است در هواشناسی كه فضل نیریزی آن را برای المعتضد بالله شانزدهمین خلیفه عباسی به رشته تحریر درآورده است.
9. رسالة في معرفه آلات، یعلم بها أبعاد الأشیاء الشاخصة في الهواء و... :كتابی است در شناسایی و روش بكار بردن دستگاههای اندازه‌گیری از راه دور می‌باشد. این كتاب را فضل برای قاسم بن عبیدالله بن موسی، وزیر خلیفه عباسی نوشته است. یک نسخه از آن در كتابخانه ایاصوفیا با شماره 4830 (215آ-224ب) موجود می‌باشد. همچنین یک نسخۀ آن در كتابخانه اسكوریال با شماره 1636 (100آ-117ب) نگهداری می‌شود.
10. كتاب تخطیط الساعات: این كتاب دربارۀ چگونگی ساختن ساعتهای آفتابی می‌باشد. و یك نسخه خطی به زبان عربی در بانكیپور (یكی از شهرهای هند) موجود است كه در سال 1366ه.ق در حیدرآباد چاپ شده است.
11. كتاب اسطرلاب كروی: این اثر بهترین كتابی است كه مسلمانان درباره اسطرلاب كروی تألیف كرده اند و در چهار فصل است:
الف): مقدمه تاریخی و انتقادی
ب): توصیف اسطرلاب كروی و امتیاز آن بر اسطرلاب های مسطح و آلات نجومی دیگر
ج و د): موارد استعمال اسطرلاب كروی
یک نسخه خطی از كتاب فوق در اسكوریال موجود است.
12. كتاب حوادث القِرانات: نسخه خطی این رساله در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران به شماره 2315 موجود است. [ظاهراً این نشانی صحیح نیست و شاید مراد همان مجموعه 2031شماره باشد]
13. شرح كتاب ظاهرات الفلك: كتاب ظاهرات الفلك از اقلیدس است كه فضل شرحی بر آن نوشته است.
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .
یادداشت مشحون از اطلاعات علمی شما مرا مسرور نمود. بسی مایه خرسندی بود. محض زیادتی فائدت عرض می شود که نسخه مشاهده شده توسط این حقیر، کهن تر از نسخه دانشگاه بوده و به کتابخانه آیت الله مرعشی متنقل گردیده است. امید که این مقاله وزین به سعی و اهتمام عزیزی تصحیح و به جامعه علمی عرضه گردد. از بذل توجه آن سرور مجددا سپاسگزارم.
با تجدید احترام صدرایی