یادداشت ایشان برای بنده جالب بود چراکه احوال غریب میرزا محمد باقر بواناتی با روایتی که شاگرد او ادوارد بروان در سفرنامهاش به ایران موسوم به «یک سال در میان ایرانیان» (A Year Amongst the Persians ) به دست دادهبود، همراه با ابهامات و پرسشهایی بسیار، همچنان در خاطر مانده بود.

از آنجا که اظهار نظر و جمع بندی نسبت به اطلاعات بسیار اندک و اغلب متناقضی که از زندگی و احوال بواناتی برجای ماندهاست، فرصت بیشتری میطلبد، تفصیل در خصوص او (همچون روابط اسرارآمیز او با سید جمالالدین، احمد مدحت، محمد عبده و ...) و همچنین احوال و آثار فرزندش میرزا باقر سردبیر البلاغ و روزنامهنگار کهنهکار بیروتی را به مجالی دیگر میسپارم و صرفاً به توضیحی کوتاه درباره اثری از او که در مرآت الشرق آمده و نیز ارائه گزارش و نقل برخی از منابع بسنده مینمایم.

جناب آقای صدرایی به نقل از مرآت الشرق آوردهاند:

«نادرة عهده الفاضل الأدیب میرزا محمّدباقر الفرقانی الإصفهانی: هو الخطیب الأریب الأدیب البارع المتبحّر الفاضل میرزا محمّدباقر الإصفهانی المشتهر بالفرقانی فی بلاد الغرب كما ستسمعه. والمترجم هو من نوادر عهده ونوابغ قرنه. ولد المترجم فی محروسة إصفهان فی حدود سنة 1250 الهجری القمری»

این در حالی است که در هیچ‌‌یک از منابع نسبت اصفهانی و یا تولد در اصفهان برای وی نیامده‌است. از جمله محمد‌حسین رکن‌زاده آدمیت که سالها در محل کارش در تهران با میرزا اسماعیل باقر فرزند بواناتی معاشر بوده است می‌نویسد:

« ... مطالب ذیل از قول پسرش نقل می‌شود... در یکی از دهستانهای بوانات متولد شد و در عهد شباب به شیراز رفت»

به نظر میرسد صدرالإسلام خویی به خطا مشخصات «میرزا محمدباقر همدانی اصفهانی» را که از مشایخ شیخیه بودهاست، در این موضع آوردهباشد.(نک: بامداد، مهدی؛ «تاریخ رجال ایران»، جلد ششم،کتابفروشی زوار، تهران، 1353:ص209 )

صاحب مرآتالشرق در ادامه میگوید:

« وكتب المترجم فی لندن رسالة بلغة الإنجلیزیة فی إثبات أنّ القرآن هدایة للبشر وفیه تأمین صلاحه وسعادته ورفاهه فی الدین والدنیا إلى یوم القیامة وسمّاها «محمّد سوُیس»، «الدعوة المحمدیة»، وطبعت فی لندن بلافاصلة»

ظاهراً اثری که صدرالإسلام خویی از آن نامبردهاست، همان منظومه 366 بیتی«شمیسة لندنیة» است که در سال 1882 میلادی در لندن به چاپ رسیدهاست و از آنجا که یکی از عبارات مندرج در طرح جلد «The voice of muhammad» است، ظاهراً این عنوان در نقل به معنی به «Muhammad’s voice» - «محمدس وویس» -و در ترجمه به عربی به «الدعوة المحمدیة» تغییر یافتهاست. (جالب اینکه در مرکز همین طرح عبارت«Islamo Christianity» آمده که بنابر گزارش مآخذ، عنوانی است که بواناتی برای دین خودساخته خویش برگزیده و با این کتاب، عالمیان را به پیروی میخواندهاست ! ). ادوارد براون در تاریخ مطبوعات ایران ضمن نقل و ترجمه ابیاتی از این اثر، عنوان را به «Little sun of london» ترجمه کردهاست.

مشخصات این اثر را مرحوم مشار چنین آوردهاست:

شمیسه لندنیة(شعر با ترجمه انگلیسی)،لندن، 1882(1300 هجری)تهران

و در فهرست British Library به این صورت ضبط شدهاست:

Bavanati, Muhammad Baqir (d. 1893)

»Shumaysat landaniyah, tatba`uha Sudayrat nasutiyah,Inshadhuma al-Mirza Muhammad Baqir al-Bawanati, al-mulaqqab bi Ibrahim Jan Mu`attar«

Persian, 72 p,14 cm,London, W.H. Allen, 1882

بر اساس اطلاعات فهرستگان مشترک نسخ خطی، از این کتاب (و شاید رونوشتی از آن)نسخهای هم در کتابخانه آیتالله مرعشی در قم نگهداری میشود به این مشخصات:

فهرستگان مشترک نسخ خطی(کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی):

مجموعه 1/2307 : شمسیة لدنیة، میرزا محمدباقر یونانی ملقب به ابراهیم جان معطر، قطع خشتی، منظومه

مجموعه 1/2307 : سدیره ناسوتیه، میرزا محمدباقر یونانی ملقب به ابراهیم جان معطر، قطع خشتی، منظومه

برخی منابع و مآخذ مشتمل بر ذکر آثار و احوال میرزا محمد باقر بواناتی:

کتابها:

1. دیوان بیگی، احمدعلی؛ « تذکره حدیقة الشعراء»، جلد سوم، به کوشش عبدالحسین نوایی، : صص 1636-163

2. پیرزادة نائینی، محمدعلی بن محمداسماعیل؛ «سفرنامه حاجی پیرزاده» چاپ حافظ فرمانفرمائیان با شرح احوال حاجی پیرزاده و توضیحات از ایرج افشار، تهران، 1360 ،جلد دوم: صص 206-215

3. شیخ مفید شیرازی، مفیدبن محمد نبی ؛«تذکره مرآت الفصاحة»، نسخة خطی کتابخانة جعفر سلطانالقرائی

4. شعاع الملک شیرازی، محمد حسین ؛ «تذکره شعاعیة»، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ش 3839

5. صدرالإسلام خویی؛ «مرآت الشرق»، جلد اول، بهکوشش علی صدرایی خویی، انتشارات کتابخانه مرعشی نجفی، قم :صص 281-

6. رکنزادهآدمیت، محمدحسین؛«دانشمندان و سخنسرایان فارس»، جلد اول(از آتشی تا پیامی)،کتابفروشیهای اسلامیه و خیام، تهران، 1337: صص 413-424

7. بامداد، مهدی؛ «تاریخ رجال ایران»، جلد ششم،کتابفروشی زوار، تهران، 1353:صص 212-215

8. مشار، خانبابا؛ «مؤلفین کتب چاپی(فارسی و عربی)»، جلد دوم(ب-ح)، مؤلف، ، 1340: ص20

9. مشار، خانبابا؛ «فهرست کتابهای چاپی فارسی»، جلد سوم(س-ق)، مؤلف، ، 1350: ص3307

10. شکوری، ابوالفضل؛ «فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران»، جلد دوم، نشر عالمه، قم، 1377: ص 432

11. براون، ادوارد؛ «یک سال در میان ایرانیان»، ترجمه مانی صالحی علامه، نشر اختران، تهران، 1384

12. براون، ادوارد؛ «تاریخ ادبیات ایران»، جلد اول،

13. «سیر فرهنگ ایران در بریتانیا»، فصل هشتم

14. «اثر آفرینان»، جلد دوم، : ص 78

15. A Descriptive catalogue of the oriental manuscripts, belonging to the late E. G. Browne, completed and edited by R. A. Nicholson, Cambridge 1932.

16. The Twelver Shia in Modern Times: Religious Culture and Political History, Rainer Brunner Werner Ende Leiden E. J. Brill 2001(PART TWO Internal Debates and the Role of Dissidents-19th-Century Ottoman and Iranian Encounters: Ahmed Midhat Efendi and Ebrahim Jan Moattar (Mohammad Baqer Bawanati))p97-Johann Strauss)

17. Initiates of Theosophical Masters, K.Paul Johnson,272 pages, State University of New York Press,1995.(PART TWO. THE SECRET WORLD OF JAMAL AD-DIN)

مقالات:

1. طباطبائی، مصطفی؛ «میرزا باقر بواناتی»، مجله مهر: شماره چهارم، 1315، صص 142-146

2. نوائی، عبدالحسین؛ «این ایرانی عجیب (میرزا محمدباقر بواناتی) »، مجله اطلاعات ماهانه، جلد سوم، شماره اول، 1329: صص 14-18

3. تقی زاده، سید حسن؛ «سید جمال الدین»، مجله کاوه، سال دوم، شماره سوم(دوره جدید)، 1921م: ص10

4. «عکس تازهای از سید جمالالدین و خط محمدباقر بواناتی»، راهنمای کتاب، 1342، 6: صص 231-232

5. افشار، ایرج؛ «ابراهیم جان معطر (میرزا محمدباقر بواناتی، معلم زبان فارسی ادوارد براون)»، سواد و بیاض (مجموعه مقالات)، کتابفروشی دهخدا، تهران، 1344: صص 1-45همان، جلد دوم: ص 233، شماره 4057

6. مینوی، مجتبی؛ «ادوارد براون و خدمات او به ایران»، نقد حال(مجموعه مقالات)، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، تهران، چاپ سوم، 1367:صص 400-401

7. افشار، ایرج؛«بواناتی»، دانشنامه جهان اسلام

8. افشار، ایرج؛ « BAVAÚNAÚTÈ, MÈRZAÚ MOH®AMMAD-BAÚQER»، Encyclopedia Iranica